با توجه به اینکه باستان­شناسی به مطالعۀ گذشته می پردازد، زمان یکی از مفاهیم اساسی مطالعات باستان­ شناسی را تشکیل می دهد. گرچه از اواخر قرن نوزدهم میلادی با شکل ­گیری مباحث تاریخ گذاری و گاهنگاری، باستان­ شناسان همواره به زمان و اندازه ­گیری آن توجه خاصی داشته ­اند، اما در دهه 1980 میلادی بود که بحث­ های نظری دربارۀ زمان در باستان ­شناسی شکل گرفت که در نهایت منجر به شکل­ گیری بحث «چشم­ انداز­گرایی زمان» در مطالعات باستان شناسی گردید که به دنبال پاسخ برای پرسش ­هایی نظیر اینکه «مردمان گذشته چگونه زمان را درک کرده؟ » و یا «چگونه گذشته را به یاد می ­آورده­ اند؟ » بود. این مباحث با شکل ­گیری و گسترش «باستان ­شناسی شناختی» و برقراری ارتباط بین حافظه جمعی/اجتماعی و درک زمان باعث شد که مسأله «زمان» از منظر توانایی­ های شناختی انسان از دیدگاهی تطوری نیز مورد پژوهش قرار گیرد. در پژوهش حاضر نگارندگان با مروری بر مطالعات صورت گرفته دربارۀ «باستان­ شناسی زمان» مباحث نظری مطرح شده دربارۀ آن، سعی می­ کنند جنبه­ های مختلف درک زمان توسط مردمان پیش از تاریخ، خاصه دوره ­های پارینه سنگی و نوسنگی را بررسی نمایند. پرسش اصلی این پژوهش عبارت است از اینکه مردمان گذشته زمان را چگونه درک، یادآوری، نشانه­ گذاری و اندازه­ گیری می­ کرده­ اند؟ برای پاسخ به این پرسش نگارندگان از داده­ های باستان­ شناسی و مردم­ شناسی استفاده کرده و «زمان­ آگاهی» گروه­ های انسانی را در بُعد نشان­گذاری زمان، یادگیری، دوراندیشی و آینده ­نگری، یادآوری گذشته، مرگ­ آگاهی و تخصیص زمان در فعالیت­ های روزمره را بررسی کرده­ اند. نتایج پژوهش نشان می­ دهد که گونه انسان دو جهش شناختی را در عصر پارینه­ سنگی تجربه نموده که این جهش­ ها باعث تغییر بنیادی در نگرش انسان به محیط اطراف و درک و یادآوری زمان گردیده است. در عصر نوسنگی اهلی ­سازی دام و گیاه و یکجانشینی به کلی درک انسان از زمان را دستخوش تغییرات بنیادی نمود که این تغییرات بنیادی باعث شکل گیری معماری یادمانی، الگوی استقراری، سنت های تدفین پیچیده، فرهنگ مادی متفاوت و فعالیت ­های آیینی پرتکلف گردید. به­ طور کلی انسان در عصر پارینه سنگی و نوسنگی بر اساس فعالیت­ های روزانه، اجتماعی و آیینی زمان را نشانه­ گذاری می­ کرده است.

صنایع سنگی غارهای هوتو، کمربند، التپه و کمیشان، فراوان ترین یافته های حاصل از کاوش در این محوطه ها از دوران میان‎سنگی و نوسنگی هستند که با عنوان «میان سنگی کاسپی» شناخته می شوند. یکی از مهم ترین ویژگی هایی که صنایع میان سنگی کاسپی را به عنوان صنعتی محلی و مستقل تعریف می نماید، استفاده از ماده خام محلی در منطقه ای است که به لحاظ زیست محیطی، منطقه ای کنار بوم محسوب می شود. غار هوتو، اولین بار در سال 1330 خورشیدی و مجدداً در سال 1400 مورد کاوش قرار گرفته است. از کاوش های جدید در غار هوتو، مجموعاً 1539 عدد دست افزار سنگی از چهار دوره «انتقالی به مس وسنگ»، «نوسنگی با سفال»، «نوسنگی بی سفال» و «میان سنگی» به دست آمده است که در مقاله حاضر ویژگی های گونه شناسانه و فناورانه آنها توصیف شده اند. اتکا کامل بر ماده خام محلی در تولید صنایع سنگی منجر به شکل گیری ویژگی هایی در این صنایع شده است که مهم ترین آنها ساختار فناوری خانگی در جوامعی است که در زمینه تأمین ماده خام کاملاً مستقل هستند و تقریباً تمام مراحل برداشت و تولید و مصرف ابزار در محوطه صورت می گرفته است. همچنین محاسبه اندیس برابری در صنایع هوتو نشانگر تنوع بالای فعالیت ها در اردوگاه های اصلی است. نکته دیگر در رابطه با ماده خام محلی این است که با توجه به ابعاد بزرگ ماده خام در دسترس، اندازه بزرگ ابزارها و فراوانی ابزارهایی که روی تراشه ها ساخته شده اند طبیعی به نظر می رسد. اکثر این ویژگی ها در صنایع سنگی غار کمیشان هم قابل ملاحظه است

چکیده دشت دهلران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود همواره یکی از مراکز جمعیتی در جنوب غرب ایران به شمار آمده و به دلیل وجود رودخانه های دائمی و فصلی و زمین های حاصل خیز از دیرباز منطقه ی مناسبی برای سکونت و تأمین مایحتاج اولیه انسان محسوب می شده است. از لحاظ چشم انداز طبیعی این دشت به سه ناحیه ی شرقی، میانی و غربی قابل تقسیم است. ناحیه ی نخست که شامل شرق دشت است متشکل از دیواره ای از ارتفاعات و دامنه های زاگرس است. ناحیه ی دوم یا میانی شامل زمین های مشرف بر این ارتفاعات است که به وسیله ی مسیل های منشعب از ارتفاعات و آب شست های جاری از آن ها پوشیده از سنگ و رسوبات درشت دانه است و ناحیه ی سوم یا غربی نیز شامل محوطه های استقراری نوسنگی تاکنون و زمین های کشاورزی است. اما در کل این سه ناحیه درکنار هم از دیرباز به دلیل وجود پناهگاه های صخره ای در دامنه های زاگرس مأمن مناسبی برای زیست انسان بوده و از طرف دیگر به دلیل پوشش گیاهی و جانوری مناسب، تأمین کننده ی غذای موردنیاز گروه های انسانی به شمار می آمده است. همچنین به دلیل وجود شاکله ی کنگلومرایی ارتفاعات شرقی دشت، دسترسی انسان به منابع غنی سنگ خام جهت تأمین و ساخت ابزارهای سنگی مورد نیازش بسیار آسان بوده؛ چنان که در بررسی زمستان 1394 ش. حجم عظیمی از ابزارهای پراکنده در نیمه ی شرقی دشت دهلران خود مؤید این مطلب بود. این پهنه که بیش از 30 کیلومتر طول دارد و در مسیر دامنه ی ارتفاعات دالپری زاگرس مشرف بر دشت دهلران تا دشت عباس را دربر می گیرد، پوشیده از ابزارهای سنگی است که شامل نمونه های شاخص پوئینت ها، تیغه ها، سنگ های مادر شعاعی و تراشه های لوالوا است. این نمونه ها می تواند نشانه ی حضور انسان دست کم از دوره ی پارینه سنگی میانی باشد. این مهم با توجه به وجود محوطه های استقراری نوسنگی تا اواخر دوران اسلامی نشانه ی یک روند طولانی از حضور انسان در این منطقه است.

بررسی سیر تطور و تحول زندگی انسان براساس یافته های باستان شناسی از آغاز حضور انسان در ایران یعنی از دورۀ پارینه سنگی یکی از مقوله های مهم در باستان شناسی است. اینکه حضور نخستین انسان در ایران به چه زمانی بازمی گردد و اینکه چه عواملی باعث شد که انسان از شکارگر-گردآورندگی دست بشوید و به کشاورزی بپردازد و یکجانشین شود و نیز پرسش هایی از این دست باعث شده است پژوهشگران گوناگونی به پژوهش و نوشتن مقاله هایی در این زمینه ها بپردازند. موزۀ ملی ایران که آکنده از یافته های باستان شناسی از دوره های مختلف تاریخی است می تواند یاریگر هر پژوهشگری شود تا در این زمینه پژوهش کند. کتاب ایران از پارینه سنگی تا پایان ساسانی (به روایت آثار موزۀ ملی ایران) بر آن است تا به این سیر تحول زندگی انسان در ایران یعنی از دورۀ پارینه سنگی تا پایان دورۀ ساسانی براساس اشیاء به نمایش گذاشته شده در تالار ایران باستان در موزۀ ملی ایران بپردازد. کتاب اگرچه از یافته های ارزشمند به نمایش درآمده در تالار ایران باستان بهره مند شده است اما دریغا که نتوانسته است این سیر تحول را هرچند کوتاه نشان دهد.

تلفیق داده های زمین شناسی، باستان شناسی و تاریخی نشان از پوشش بخش شمالی فلات مرکزی ایران با دریاچه ای سترگ از اواخر پلییستوسن-هولوسن آغازین دارد. نشانگرهای ریخت شناسی و چینه نگاری این دریاچه باستانی هنوز هم در برخی مناطق فلات مرکزی ایران، به ویژه در کویر بزرگ، صحرای قم-آران و منطقه مسیله قابل مشاهده است. خطوط کرانه ای کهن در تراز ارتفاعی حدود 1100 متر در پیرامون فروافتادگی کویر بزرگ از مهم ترین نشانه هایی است که بر وجود دریاچه ای یکپارچه بویژه در هنگام رخداد دریاس جوان تا کید می کند. داده های زمین شناسی ما نشان از افت 250 متری سطح تراز آب دریاچه تا تراز ارتفاعی 850 متر از آغاز هولوسن (حدود 5/11) تا هشت هزار سال پیش دارد. ما بر این باوریم که افزایش دما و تبخیر سبب این خشکی شده است. براساس سن سنجی های مطلق باستانشناختی، ناحیه شمالی فلات مرکزی از 50 هزار سال پیش سکونتگاه جوامع انسانی هستند. پس از آغاز عصر هولوسن، نخستین جوامع یکجانشین در حوالی نه هزار سال پیش شاکله های جوامع روستایی را در این بخش از ایران فراهم کردند. از نگاه زیست محیطی بخشی از منابع آبی این استقرارهای کهن از کوه های البرز جنوبی سرچشمه می گیرد. براساس مدارک نویافته نوشتار پیش روی می توان چنین انگاشت که در جایگاه کنونی کویر بزرگ مرکزی در دنیای باستان دریاچه/ دریاچه های آب شیرین زیستگاه مناسب، سرشار از منابع زیستی را می بایستی برای ساکنان پیش از تاریخ فراهم آورده باشند.

در نتیجه ی بررسی های باستان شناختیِ دو دهه ی اخیر در فلات مرکزی ایران، شماری محوطه ی پارینه سنگی کشف شده است که تعدادی از آن ها در استان سمنان امروزی جای می گیرند. تحولات فرهنگی شمال فلات مرکزی در طول آخرین چرخه ی یخچالی نسبت به زاگرس کمتر شناخته شده و به نظر می رسد در طول دوران پلیئستوسن جدید این پهنه هم به عنوان کوریدور برای گسترش قلمرو زیستی گروه های انسانی و هم به عنوان محل زندگی استفاده می شده است. بررسی شهرستان دامغان به دلیل مبهم بودن وضعیت این پهنه، سنجش موقعیت راهبردی آن در فرضیات و نیز بررسی گوناگونیِ راهبردهای سازشی در چشم اندازهای باز، خشک و نیمه خشک در فلات ایران انجام شد. پرسش های پژوهش شامل آن بود که آیا می توان محوطه هایِ بازی مانند میرک، دلازیان و صوفی آباد در سمنان-سرخه را در بخش های شرقی تری چون دامغان-شاهرود نیز یافت؟ و اگر آری، آیا از نظر زمانی قابل مقایسه با محوطه های گروه اول خواهد بود؟ در نتیجه ی بررسی های میدانی، محوطه ی روبازی در جنوب شهر دامغان و شمال غرب کویر حاجی علیقلی (چاه جم) یافت شد و «چاه جم» نام گرفت. پژوهش برروی یافته ها به روش های کتابخانه ای، بررسی میدانی و آزمایشگاهی انجام پذیرفت. در سطح محوطه ی چاه جم، گونه های مختلف دست ساخته های سنگی در سطحی وسیع (حدود 2×9 کیلومتر) پراکنده شده اند. شواهد فعالیت های انسانی در چاه جم و در پهنه ای که امروزه اقلیم خشک دارد، احتمالاً از شرایط متفاوت اقلیمی/محیطی در دوره ی پلیئستوسن جدید در بخش مرکزی فلات ایران حکایت می کند. این شواهد باز هم نشان داد که می توان بخش شمالی فلات مرکزی را به عنوان کوریدور و محل زندگی گروه های انسانی در پلیئستوسن جدید در نظر گرفت. براساس گونه شناسی دست ساخته های سنگی به نظر می رسد دوره ی اصلی حضور انسان در چشم انداز چاه جم، دوره ی پارینه سنگی میانی باشد؛ بنابراین، از نظر گاهنگاری، قابل مقایسه با محوطه های روباز کشف شده در موقعیت سمنان-سرخه است.

متن کامل این مقاله به زبان انگلیسی می باشد. لطفا برای مشاهده متن کامل مقاله به بخش انگلیسی مراجعه فرمایید. لطفا برای مشاهده متن کامل این مقاله اینجا را کلیک کنید.